رایگاه

رهیافتی در چرایی و چگونگی گسست جریان فتنه 

همه چیز از 'شکست در خیابان' آغاز شد

یکی از ویژگی های بارزی که امروز پس از گذشت یک سال و نیم از نمایان شدن جریان فتنه برانداز به چشم می خورد، بروز شکاف های دورنی و دودستگی ها در رویکردها و راهکارهای اضلاع گوناگون این جریان است. در آغازین روزهای نمایان شدن این شکاف ها تلاش وافری برای پنهان نمودن وجود چنین اختلاف و دودستگی در دستور کار سران این جریان قرار گرفت اما با تداوم و تشدید اختلاف مواضع و دیدگاه ها، دیگر گسست های موجود در این جریان سرباز کرده و تا جایی پیش رفت که برخی سران فتنه در مواضعشان به وجود این شکاف ها اذعان نمایند.
در این نوشتار تلاش خواهد شد تا با بررسی برخی شاخصه های این اختلاف مواضع، ابعاد پیدای و پنهان گسست های درون جریان فتنه واکاوی گردد.

پیشینه ای به وسعت تقابل نظری
شاید گمان رود که برخی اختلاف در راهکارها و تاکتیک در جریان اعتراضات پس از انتخابات ریاست جمهوری باعث بروز جبهه بندی های جدید در این جریان شده است. این تحلیل زمانی قابل پذیرش خواهد بود که اساسا حوادث پش از انتخابات ریاست جمهوری دهم، به عنوان تنها یک اعتراض مدنی بخشی از رأی دهندگان انتخابات 22 خرداد تصور گردد. اما بررسی ابعاد پنهان این حوادث و نیز وجود برخی ارتباطات ویژه سیاسی و فکری برخی محافل داخلی با برخی نهادهای خصوصی، حاکمیتی و فراملیتی خارجی، وجود طراحی پیچیده و مبتنی بر تئوری های سیاسی اجتماعی تولیدشده در خارج از کشور را ثابت می نماید.
اگر فرض وجود نیت براندازی برای جریان فتنه پذیرفته گردد، وجود دو رویکرد اساسی در راهبری توطئه برندازی نرم قطعیت می‌یابد. خصوصا آن که اساسا براندازی نرم را نمی توان یک حادثه ناگهانی و دفعی تلقی نمود و تحقق این موضوع نیازمند وجود فرایند چند مرحله ای خواهدبود.
مطالعه ابعاد و مراحل اقدامات آفندی دشمن در طول دو دهه منازعه نرم علیه جمهوری اسلامی ایران، نشانگر وجود رویکردهایی مبتنی بر نظریات گوناگون صاحب نظران طراحی «براندازی نرم» است. رویکرد نخست که در آغازین سالهای دهه دوم انقلاب پی ریزی و نخستین ثمرات آن در واپسین سالهای همین دهه بروز می یابد، بهره گیری از راهبرد «نفوذ و استحاله» و با الهام از آموزه های نطریه پردازانی همچون ساموئل هانتیگتون است که در قالب قدرت یافتن جریانی مدعی «اصلاح طلبی» در سالهای پایانی دهه دهه دوم و سالهای ابتدایی دهه سوم انقلاب پیگیری شد.
ایجاد و تشدید شکاف ها و گسست های سیاسی اجتماعی در گونه های درون حاکمیت (در قالب حاکمیت دوگانه)، میان مردم و حاکمیت (مقبولیت زدایی از نظام) و حتی میان اقشار گوناگون مردم بخشی از ابعاد و نتایج فرایندی تجدیدنظرطلبانه بود که تحت عنوان اصلاحات دنبال شد، اما با گذشت 8 سال انواع اقدامات افراطیون دوم خردادی در قوای مقننه و مجریه، با تدبیر رهبری نظام و همراهی عموم مردم، عملا این پروژه با شکست مواجه شد و علی رغم آن که رأی بیست میلیونی رئیس جمهور وقت مهمترین دستآویز این جریان بود، در انتخابات شوراهای دوم شهر و مجلس و هفتم و ریاست جمهوری نهم عملا سنگرهایی که روزی تئوریسن های این جریان در پی فتح یک به یک آن ها بودند، از دست دادند.
از اواخر دوره اصلاحات بود که گسست مردم و اصلاح طلبان، تئوریسین های ای جریان را به چاره جویی واداشت و این جا بود که زمزمه های تبدیل جریان اصلاحات از جریانی سیاسی به جنبش اجتماعی در دیدگاه های اعضای اتاق فکر این جریان شنیده می شد. رهیافت جدید که قرابت زیادی با دیدگاههای تئوری پرداز دیگر جنگ نرم، «جین شارپ» داشت برپایه حضور توده های هواداران در جهت فشار از پایین و نافرمانی مدنی بود و همراه سازی خیل قابل توجه هوادران، تنها در بستر یک جنبش اجتماعی وسیع قابل تحقق بود. آن چه در حوادث پس از انتخابات ریاست جمهوری دهم مشاهده شد تلاشی بود برای عملیاتی نمودن این راهبرد و البته چندان تنیجه بخش نبود.
هرچند در روزهای آغازین لشکرکشی های خیابانی پس از انتخابات ظاهر امر از هم نظری سران فتنه در تاکتیک مورد استفاده در مقابل نظام خبر می داد اما آن گاه که نشانه های ریزش هواداران و در حقیقت شکست این جنبش نمایان شد، شکلی از اختلاف نظر در ادامه این راه بروز کرد. طیفی از اصحاب فتنه قائل به تداوم حرکت با همین استراتژی بودند و قسمی دیگر به دنبال تغییر راهبرد و پیشنهاد آنها بازگشت به راهبرد دوره اصلاحات بود. از قضا هوادران راه دوم عمدتا شامل مدیران دولت موسوم به اصلاحات و خصوصا رئیس این دولت بودند و در مقابل طیف نخست بخشی از چهره های سیاسی پیرامون آخرین نخست وزیر بودند و که مبانی نظری خود را از درون جلسات بسته و محفلی سالیانه و متمادی تحت عنوان «حلقه توحید و تعاون» تولید نموده بودند.
در این جمع، چهره شاخص تئوریک شخصی بود که هرچند سال ها در مرکز بررسی های استراتژیک دولت موسوم به اصلاحات از همراهان سیدمحمد خاتمی بود اما ریشه های تفکر پست مدرن و پساساختارگرایانه وی، او را به سمت راهبرد دوم یعنی جنبش اجتماعی منبعث از تشدید شکاف های اجتماعی سوق میداد.
"محمدرضا تاجیک" که متأثر از اندیشه پسانوگرایی «میشل فوکو» است در جزوه ای تحت عنوان «چیست یاران طریقت بعد از این تدیبرما؟!» - که در بازرسی از محافل جریان فتنه به دست آمد- تلویحا به رویکرد توصیه می کند و البته در گفتمان نظری او می توان خاستگاه این راهبرد را جست و جو نمود.
تاجیک در این جزوه از ماهیت جنبش فتنه به اصطلاح سبز تحت عنوان «قیام شرایط » ‏یا « شورش موقعیت» یاد می کند و سپس چنین توصیه می کند که «حالا وقت تبدیل خیابان به پارلمان مردم» و «شورش زمانه» ذیل «شورشی رنگین‌کمانی» است. شورشی برخاسته که از دو منشأ تئوریک است . نخست گرایش «چپ نو» موجود در تفکر پسانوگرایانه خود تاجیک و نزدیک به تمایلات چپ گرایانه حلقه اطرافیان میرحسین و دیگر حرکت های توده ای برگرفته از سبک هنری «اکسپرسیونیستی» به این که میرحسین موسوی نیز علاقه شدیدی به این سبک داشت. در ریشه یابی این موضوع باید اشاره نمود که تاکید بر قیام شرایط و شورش موقعیت، منبعث از دیدگاه پست مدرن هایی است که همواره و در هرشرایطی اصالت را به «تغییر» داده و مدام از وضعیت های نو سخن به میان می آورند ، بی آنکه نقش و تدبیر خود را در همان وضع مسبوق تعریف کنند و یا حتی آلترناتیوی برای وضع موجود بیندیشند. در مرام آنها هیچ یک از ارزش ها امان و مصونیتی از تغییر نداشته و امر قدسی حاشیه ای از امر و خواسته عرفی است.
تاجیک در ادامه فردایی را تصویر می کند که شاید مطلوب او نیز هست. او به صراحت یکی از بارزه های این فردا را این گونه توصیف می کند:
«فردایی که درآن باید شاهد تعمیق وگسترش شکاف میان حاکمیت و مردم، روحانیت وحاکمیت، روحانیت ومردم، روحانیت و روحانیت، دین ودین، از یک سو وشکاف های درون - حکومتی، از سوی دیگربود.»
وی همچنین چهار راهبرد اساسی در مقابل این جریان متصور است. نخستین راهبردی که از آن به «راه به ننگ آغشته» یاد می کند «راه عافیت طلبی، ‏پوزش طلبی؛ قدرت طلبی» است. راهبرد دیگر «پوزیسیونیستی – اپوزیسیونیستی» و «راه ‏درون و برون نظام» است. و راهبرد دیگر را «بی برگشت، بی فرجام» می داند که آن را «عبور مردم از ما و عبور ما از مردم» می خواند و البته تلویحا هرسه راهبرد را رد می کند. در جستجوی راهبرد صحیح که از آن با عنوان فریبنده «خدا و مردم پسند» یاد می‌کند نکاتی را یاداوری می کند که قابل توجه است:
«نباید در صورت و سیرت یک اپوزیسیون رادیکال برون نظام فعالیت کرد... باید از تعریف و تصویر شدن به عنوان پوزیسیون نیز پرهیز کرد... نباید درچرخه گفتمان مسلط و ‏درچرخه قدرت مسلط تعریف شد... نباید فعالیت های آتی جنبش را در یک ساخت خاص و واحد (مثلآ اجتماعی و یا فرهنگی و یا سیاسی)، محدود و محصور کرد... نباید فعالیت های آتی جنبش را درچارچوب تنگ و باریک تفسیرهای رسمی از دین و قانون، محدود و محصور کرد... باید با بازگشت به دین و قانون، این تفسیرهای رسمی را به چالش کشید و...»

در مقابل همانگونه که اشاره شد طیفی که در رأس آن سیدمحمد خاتمی قرار دارد تمایل دارد به بازگشت به قدرت راهبرد آرام نفوذ و استحاله را در قالب پروژه «اصلاحات2» و یا «تکرار اصلاحات» پیگیری نماید. چنین می نماید که این مسأله برخاسته از نظرگاه های تئوریسین های این جریان نیز هست. خصوصا چرخش های جدی که در مواضع برخی از آنان (همچون حجاریان و عطریان‌فر) در دادگاه حوادث پس از انتخابات مشاهده شد. البته در مقابل تاجیک که در نقش تئوریسین حلقه موسوی ظاهر شده بود نیز پس از بازداشت، آن گاه تحت عنوان نقد جریان فتنه در مقابل دوربین های تلویزیونی ظاهر شد نه تنها از راهبرد اتخاذ شده در این جزوه عدول ننمود، بلکه به تخطئه پیشینه و گفتمان نظری طیف مقابل (تحت عنوان اصلاحات) پرداخت.
البته شکاف راهبردی درون جریان فتنه تنها به ابعاد نظری محدود نمی گردد و زوایای قابل توجهی در حوزه های دیگر دارد که نتایج و پیامدهای تأثیرگذاری در آتیه این جریان متصور نموده است. در قسمت های بعدی این نوشتار به ابعاد دیگر این گسست خواهیم پرداخت.