رایگاه

رهیافتهای راهبردی در تحلیل حماسه بصیرت

با گذشت 2 سال از رویداد تاریخی و اثرگذار 9 دی ماه 1388 تحلیل های گوناگونی از سوی دوستان و دشمنان انقلاب اسلامی در چرایی و چیستی این حادثه مهم ارائه شده است. به نظر می رسد عمده این تحلیل ها گرچه متناسب با لحن و دیدگاه گوینده و ارائه کننده آن از زاویه ای خاص به 9دی نگاه کرده اند و در پی آن به دنبال اثبات مدعا و مقصود خویش پرداخته اند اما از جهاتی نیز مبتلا به «شعارزدگی» نیز شده اند. چه آنان که با کینه از انقلاب اسلامی و ارزش های آن، در پی کم رنگ کردن اثرات این رویداد تاریخی بوده اند و چه خودی هایی که قصد بزرگداشت آن، با افراط در ظاهر بینی به تحدید آن روی آورده اند.

انتقاد به حق رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر با مسئولان ستاد بزرگداشت 9 دی در اکتفای برخی به جنبه های شعاری در بزرگداشت 9 دی نیز در خور توجه است. موضوعی که تلاش خواهد گردید در اثنای همین یادداشت به زوایایی از آن پرداخته شود.

لزوم توجه به بستر نظری و گفتمانی متناسب

آن چه در بادی امر شایسته تذکار است، اشاره به بستر نظری و گفتمانی مناسب برای تحلیل حادثه 9 دی 1388 است. تحلیل هر روند و رویداد احتماعی مستلزم توجه به ریشه و چارچوب هایی است که در ذیل آنان یک تفکر و جریان از حالت بالقوه به بالفعل بدل می گردد. بدون توجه به این زیرساخت اساسی، تحلیل بسیاری از تحولات اجتماعی اساسا ناممکن خواهدبود.

در مصداق یابی تاریخ این ادعا می توان به انقلاب اسلامی (که به مراتب گستره وسیع تری از حادثه 9 دی شامل می گردد و این حادثه را می توان رویدادی پاره ای از این روند دانست) اشاره نمود که بسیاری از متفکران و نظریه پردازان غربی و غربگرا از تحلیل آن عاجز مانده اند. در طول بیش از سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی تلاش های ناکام بسیاری از سوی تحلیلگران بیرونی و نیز غرب باوران داخلی برای انطباق وقوع و استمرار انقلاب اسلامی با یکی از دیدگاههای به اصطلاح علمی علوم انسانی غربی انجام پذیرفته است که با گذشت زمان و بروز مثالهای نقض عملا هرکدام به کناری نهاده شده است و تلاش ها برای انطباق با یکی دیگر از نظریات موجود از سرگرفته شده است.

در چرایی این مهم باید به نکته ای بنیادین توجه نمود که اتفاقا مورد غفلت غرب بوده است و آن که به طور کلی تحلیل نگرش و رفتار اجتماعی سیاسی یک فرد و جامعه بدون تأمل در اندیشه های معرفتی آن امکان پذیر نیست و اگر هم غرب اصرار برآن دارد که جامعه اومانیست (انسان مدار) خود را بدون در نظر گرفتن ارزشهای الهی و اثرات حرکت مستمر و تاریخی انبیا تحلیل نماید، در خصوص جامعه اسلامی ایران ره به جایی نخواهدبرد.

مشابه همین موضوع در تحولات سریع و اعجاب انگیز منطقه خاورمیانه در طول یک سال گذشته مشاهده می گردد. از نخستین روزهای جرقه خیزش های مردمی در شمال آفریقا، رهبر معظم انقلاب با بهره گیری از چارچوب نظری اسلام و ناب و مؤلفه های آن و با شناختی عمیق از جوامع مسلمان داشتند خبر از قریب الوقوع بودن «بیداری اسلامی» دادند و در مقابل تحلیلگران غربی ترجیح دادند با نگاه متحجرانه خویش این حوادث را در جهت فراگیرشدن لیبرال دموکراسی در جهان ارزیابی کنند و آن را «بهار عربی» خواندند. گذر زمان، خیلی زود شکست تحلیل های غربیان را ثابت و از همه مهمتر ناکارآمد بودن چنین نظریاتی  در بررسی جوامع توحیدی روشن نمود.

به طور خلاصه در ابتدای بحث باید اشاره نمود تحلیل حادثه ای همچون 9 دی امکان پذیر نخواهد بود مگر آن که این رویداد در ذیل روند تاریخی اجتماعی «انقلاب اسلامی» تحلیل گردد و البته این جا بهره گیری از نظریات جامعه شناختی غربی (که بر مبنای جوامع خداناباور بنیان نهاده شده اند) بی فایده خواهدبود. تجربه نشان داده است که تنها در چارچوب گفتمان اسلام ناب و سپهر اندیشه انقلاب اسلامی می توان به برداشتی صحیح از این روند و رویدادهای ذیل آن (همچون 9دی) رسید.

هندسه سیاسی اجتماعی جامعه ولائی

ساختار و هندسه سیاسی جامعه ای مبتنی بر ولایت و نگاه توحیدی منحصر به فرد و کاملا متفاوت از جامعه ای است که تلاش گردیده تا رنگ و بوی توحید از آن رنگ بازد. در جامعه ولائی و توحیدی از کوچکترین روابط فردی گرفته تا ساختارهای عمومی اجتماعی مبتنی بر خط اتصالی آسمانی- زمینی به نام «ولایت» است. درک ژرفای مفهوم ولایت بر بیگانگان با معارف الهی تقریبا ناممکن است. ولایت تنها قیادت سیاسی و یا پیشوایی مذهبی-فقهی نیست. بلکه علاوه بر آن که هردو خصیصه فوق را شامل می گردد مسیر اتصال عبد به پروردگار است و همین ویژگی سبب می شود علاوه فرمان پذیری اجتماعی (که شاید تا حدودی برای غربیان قابل فهم باشد) قدرت تصرف تکوینی و امداد الهی به دست ولی سپرده شده است که بسیاری از درک و فهم آن عاجز مانده اند.

در ساختار هندسه اجتماعی سیاسی همه اجزا در تکاپوی کمال و هدف غائی آن یعنی «معرفت الله» هستند همین بینش که برخلاف مکاتب مادی نگاه به بالا دارد، نیازمند ساختاری متناسب به خود و آن چارچوب «امامت» و «امت» است که امام (که مشروعیت خویش را از اتصال به سلسله ولایت گرفته است) علاوه بر رهبری سیاسی جامعه، «هادی» آنان نیز هستند و این هدایت امکان ندارد مگر با رشته محبتی غیرمادی که میان امت و او ایجادشده باشد. این مبنای ماهیتی و کارکردی اساساً با آن چه که برخی شباهت با «کاریزماتیسم» برخاسته از نظریه «وِبِر» خوانده اند، ناسازگار است و با قاطعیت می توان گفت عمق مفهوم ولایت در گفتمان اومانیسم بی معناست.

تنها با غور بنیان های معرفتی ناب اسلامی و با مراجعه به منابع اصیل دینی می توان به برداشتی صحیح از ماهیت و کارکرد این جایگاه و به طورکلی این هندسه سیاسی اجتماعی پی برد.

ابعاد گوناگون تحلیل 9 دی

با ذکر این مفاهیم مقدماتی اکنون می توان ادعا نمود ارائه تحلیلی جامع و بلااشکال از حادثه ای همچون 9 دی تقریبا چندان سهل الوصول نیست. چرا که در پرورش مفاهیم بنیادین و تولید نظریات جامعه شناختی و رفتارشناسی سیاسی مبتنی بر گفتمان اسلام ناب اقدام قابل توجهی تا کنون انجام نپذیرفته است. اما با توجه به بضاعت محدود و امکانی که در نگارنده در این خصوص وجود داشته است، تلاش گردیده از چند منظر حائز توجه به این رویداد تاریخی نگریسته شود:

1-    تحلیل از نظرگاه سیاسی

برای ارائه رهیافت سیاسی از حادثه 9 دی باید به ظرف زمانی این حادثه و تحولات سیاسی پیرامون آن توجه نمود. به طور کلی بیشتر تحلیلهایی تا کنون که در خصوص این رویداد ارائه گردیده بر پایه حوادث پیش از آن و تحلیل نمای سیاسی رسانه آن بوده و عمدتا چنین به نظر می رسیده است بروز و ظهور این رویداد متأثر از حوادث پس از انتخابات ریاست جمهوری دهم (1388) بوده است.

نگارنده نیز تا حدودی با این دیدگاه مشهور که این حادثه معلول فتنه 88 بوده است، موافق است با این تفاوت که معتقد است آن چه در این رویداد تاریخی بروز یافت تنها «نه» به یک رفتار غیرصحیح یا عملکرد یک جریان خاص که آتش بیار معرکه فتنه بود، نبوده و تجلی یک گفتمان فرهنگی در بطن جامعه بود که دلایلی از جمله فتنه انگیزی دشمنان سبب شد تا این گفتمان عمومی به شکل مطالبات و احساسات اجتماعی فوران نموده و چنین حادثه ای رقم بخورد. به بیان دیگر با توجه به ژرفای حادثه می توان ادعا نمود آن چه که در 9 دی 1388 در حضور خیابانی ملت ایران بروز یافت، چنانچه حتی فتنه 88 نیز رخ نمی داد در حرکت عمومی جامعه اسلامی ایران بروز یافته بود و در صورت نیاز در جای دیگر سر باز می کرد.

جدای از این مسئله می توان ساده تر نیز به مسئله نگاه کرد. طبعا حوادث سیاسی و اقدامات فتنه گران نیز قابل تأمل است. آن چه در عاشورای 88 و پیش از ان در روز قدس، 13آبان و 16 آذر سال 1388 در خیابان های تهران مشاهده گردید، چیزی نبود جز برهنه شدن ماهیت فتنه و برافتادن نقابِ نفاق. اتفاقی که از آغازین روزهای اغتشاشگری اصحاب فتنه روشن بود. بی تردید با گذشت زمان و برملا شدن دروغ های فتنه گران لشکر خیابانی فتنه به ریزش قابل توجی دچار شده بود. به گونه ای که در روزهای پایانی تابستان و نیز پائیز آن سال تنها مخالفین حرفه ای و تشکیلاتی نظام و جریانات ضدانقلاب به فراخوان اغتشاشگری اصحاب فتنه لبیک می گفتند و طبیعتا نمی توان از آن ها انتظار روزه داری در ماه مبارک رمضان و احترام به ارزشها و مقدسات اسلامی را داشت. چه اینکه در طول بیش از سه دهه تخاصم با نظام و انقلاب بارها، عدم پایبندی خود به این مفاهیم را ثابت نموده بودند.

فتنه انگیزی و حرمت شکنی در عاشورای 88 علاوه بر آن که اصحاب فتنه را مفتضح تر نمود. زنگ خطر را برای برخی خواص ساکت و متزلل نیز به صدا درآورد. روشن بود که عموم امت خیلی پیش تر به ماهیت فتنه گران پی برده و از آن ابراز برائت نموده بودند. اما بودند در این میان خواص و نخبگانی که یا هنوز در توهم چانه زنی با نظام بر سر قدرت از دست رفته خویش به اغتشاشات خیابانی دل خوش کرده بودند و یا زخارف دنیا آنان را از بازگوئی موضع حق بازداشته بود. شدت اشمئزاز و وقاحت فتنه در عاشورای 88 از یک سو و نیز سهمگینی شدت و سرعت عمل امت در 9 دی 88 ز سوی دیگر برخی از این خواص را به خود آورد که فرصتی چندانی برای الحاق به کشتی نجات نظام نمانده و دیگر مجالی برای مواضع دوپهلو نیست. در چنین شرایطی بود که ناگهان شاهد مواضع انقلابی ساکتین فتنه و  اعلام برائت آنان از سران این غائله بودیم.

2-    تحلیل تاریخی اجتماعی

علاوه بر آن که می توان 9دی 88 را در بستر فتنه 88 مورد بازشناسی قرار داد، فراتر از آن و در نگاهی فراگیرتر این حادثه را در بستر و زمینه های تاریخی و نیز تأثیر و تأثرهای اجتماعی آن مورد بررسی و مدارقّه قرار داد. از این منظر باید به تحولات سیاسی اجتماعی چند دهه اخیر کشورمان و نیز اثرات منطقه ای و بین المللی آن توجه نمود.

انقلاب اسلامی ایران را می توان بروز و ظهور مجدد گفتمان اسلام ناب محمدی (ص) از درون یکی از جوامع خفته و رخوت زده جهان اسلام دانست. خیلی زود و بیش و پیش از آن که بیگانگان تصور کنند بیداری اسلامی ایرانیان قلب های خفته ولی امیدوار امت اسلامی را بیدار کرد و به خود آورد و در چنین شرایطی بود که هدم و حذف انقلاب اسلامی و نظام برخاسته از آن به هدف مشترک ابرقدرت ها بدل شد. منازعه وسیع، مستمر و چند لایه دشمن با نظام اسلامی در سه دهه گذشته که در قالب های گوناگون سخت، نیمه سخت و نرم دنبال شده است، طبیعی ترین واکنش جهان کفر با پیام توحیدی انقلاب اسلامی بود.

دشمنان آنگاه در پیروزی سناریوی اولیه تهاجم نرم خویش به تردید افتادند که تلاش بیست ساله خود را برای استحاله ارزشهای انقلاب پس از رحلت امام با گرایش آشکار ملت ایران به ارزشهای انقلاب و شعارهای اصیل آن نقش بر آب دیدند. واقعیت آن بود که انقلاب اسلامی در دهه سوم خویش نیز در حال صدور خویش بود. اقبال ملت مسلمان ایران به گفتمان اصولگرایی در چارچوب مرزهای ایران نماند و خیلی زود اثرات خود را در فضای سیاسی منطقه استراتژیک خاورمیانه گذراد. بدین ترتیب است که از سال 1384 (2005) هر انتخابات آزادی که در جهان اسلام برگزار می گردید با پیروزی اسلامگرایان به کابوسی برای غرب بدل می شد و در چنین فضایی بود که خیال «خاورمیانه بزرگ آمریکائی» به یأس بدل شد. در این چارچوب فتنه 88 را می توان واکنش استکبار برای خاموش سازی چشمه جوشان بیداری اسلامی در منطقه دانست که نه تنها موفقیت امیز نبود بلکه این چشمه جوشان در چهارمین دهه از عمر خویش بار دیگر آتشفشان های بیداری امت اسلام را به فوران درآورد.

در بعد داخلی نیز می توان گفت آنچه در فتنه88 بروز یافت تلاش برای شکست یک دولت یا یک نامزد انتخاباتی نبود. همه آگاهان و تحلیلگران بیطرف جهانی متفق القول اند که این توطئه با هدف شکست انقلاب و بازگشت ایران به ارتجاع پیروی از نظام سلطه طرح ریزی و اجرا شده بود.

حضور حماسی مردم ایران در 9 دی 88 علاوه بر آن که نشانه همراهی امت با امام خویش بر سر آرمان های بلند اسلامی بود، در حقیقت یک گام بلند برای اعتلاس اسلام ناب و ایران اسلامی به عنوان ام القرای جهان اسلام بود. از همین نظرگاه است که می توان 9 دی را یک روز تاریخی  و تاریخ ساز دانست.

3-    تحلیل معرفتی

فراتر از نگاه هایی که پیشتر از این ها بدان پرداخته شده است می توان در سطحی عمیق تر و بنیادین تر به این حادثه مهم نگریست. آنگاه که دشمنان با فتنه انگیزی ها به دنبال تردید افکندن در باورها و اعتقادات جامعه اسلامی هستند، عرصه ای برای آزمایش عیار ایمان مؤمنین برپا می گردد.

فتنه از این منظر از دو جنبه اهمیت پیدا می کنند. آنان که در عرصه های فتنه گون از آزمایش الهی سربلند بیرون می آیند، با ایمانی مضاعف و عزمی راسخ در راه تعالی و تقرب الی الله بیش از پیش رشد می کنند و آنان که در این امتحان مردود می گردند، ضعف های ایمانی و نااستواری یقنیشان بیش از پیش عیان می گردد. مطابق انچه از روایات از حضرت پیامبر اعظم (ص) منقول است: «از فتنه های آخرالزمان کراهت نداشته باشید که منافقان را نابود می سازد.»

پس می توان فتنه را با چشم دیگری دید که فرصتی برای جامعه اسلامی برای خسنجش عیار ایمان و ولایت پذیری و شناخت دشمنان و نفاق فراهم می آورد. عبور ملت ایران از فتنه 88 و نیز حماسه عاشورائی 9 دی که همه این ها جز به تدبیر و درایت راهبر معظم انقلاب (مدظله العالی) ممکن نبود، گام مؤثر دی مسیر الهی و توحیدی جامعه ایمانی بود.

بدون شک آنان که از این منظر به تعالی ایمانی ملت ایران می نگرند متفق القول اند که 9 دی جشنواره سربلندی ملت ایران در آزمایش الهی، ولایت مداری و دفاع از ارزشها بود. 9 دی 88 ثابت نمود که جامعه اسلامی ایران شایستگی شاخصه هایی جامعه منتظر ولی الله الاعظم را داراست و به امید آن که این هرچه زودتر این شایستگی را با ظهور آن منتقم آل الله در عمل به اثبات رساند.